Giriş
Batı gelişirken Türkiye'nin geri kalmasında en önemli etkenlerden birinin sanayinin gelişmemesi olduğu ifade edilir. Oysa Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında bazı girişimciler çok önemli adımlar atmıştı. Kimi uçak kimi traktör kimi tabanca kimi savunmasilahları üretmeye başlamıştı. Çoğunun sonu hüsran olsa da Türkiye sanayisine önemli miraslar bıraktılar
TİMUR SOYKAN
timur.soykan@posta.com.tr
Nuri Killigil Silah Fabrikası
Enver Paşa’nın kardeşi olan Nuri Killigil 1. Dünya Savaşı’nın sonlarında Osmanlı ordusunun komutanlarındandı. Kafkas Cephesi’nde savaşmıştı. Savaşın ardından Almanya’ya yerleşti. 1938’de ise Türkiye’ye dönerek İstanbul Sütlüce’de küçük bir fabrika satın aldı. Burada matara, demir çubuk, gaz maskesi ve mermi üretmeye başladı. Üretilen yarı otomatik tabancalar zamanının ötesinde bir tasarıma sahipti.
Nuri Killigil Almanya’daki Nazileri destekliyordu ve onların desteği ile Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk dünyasını birleştirmeyi amaçlıyordu. Almanlar 2. Dünya Savaşı’nı kaybedince Türkiye’de Almanları destekleyenlere sert yaptırımlar uygulandı. 2 Mart 1949’da fabrikada faili meçhul bir patlama oldu ve Nuri Killigil ile beraber 26 kişi öldü.
Yerli malı uçaklar
Nuri Demirağ 1886’da Sivas Divriği’de doğmuştu. Sivas’ın köklü bir ailelesinin oğluydu ve iyi eğitim aldı. Yıllarca memuriyet yaptıktan sonra 1. Dünya Savaşı sonrası istifa edip iş hayatına atıldı. 1919’da sigara kağıdı üretimine başladı ve servet sahibi oldu. Kurtuluş Savaşı’nda Milli Mücadele’ye destek veren Nuri Demirağ, Cumhuriyet ilan edildikten sonra demiryolları yaptı.
1934’te soyadı kanunu çıkınca Atatürk ona ‘Demirağ’ soyismini verdi. 11 milyon liralık servetiyle Türkiye’nin en zenginiydi. 1936’da Türkiye’nin ilk uçak fabrikasını Beşiktaş’ta kurdu. İlk müşteri Türk Hava Kurumu’ydu (THK). Ancak yaptıkları bir uçak Eskişehir’de düştü.
THK 10 uçağı ve 65 planörü almaktan vazgeçti. Nuri Demirağ vazgeçmedi ve İspanya, İran, Irak ve Suriye’ye uçak sattı. Yurt dışından siparişler gelse de ihracat zorlaştırıldığı için uçaklarını satamadı ve Türkiye’nin ilk uçak fabrikası 1945’te kapandı. Nuri Demirağ 1957’de öldü.
Türkiye’nin traktör devrimi
Türkiye’nin yerli otomobili ‘Devrim’ 1961’de üretilmiş, ancak seri üretimine geçilememişti. 1960’larda Devrim otomobili ile aynı kaderi bir traktör paylaştı. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü’nde Prof. Dr. Hamit Demirtaş, Doç. Dr. Süleyman Kadayıfçılar, Asistan Dr. Gazanfer Hazard 1963’te iki traktör üretti. İsimlerinin ilk harflerinden oluşan HSG adını bu traktöre verdiler. Ancak siyasi dönemin çalkantıları nedeniyle Türkiye’nin traktöründe seri üretime geçilemedi.
Zümre’nin bombaları
Şakir Zümre 1885’te Bulgaristan Varna’da doğmuştu. İsviçre Cenevre’de hukuk eğitimi alan Şakir Zümre, Bulgaristan’da milletvekili olmuştu. Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu ve Trakya’daki Milli Kuvvetlere silah sağladı. Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasının ardından, 1925’te İstanbul’a yerleşen Şakir Zümre, Haliç’te silah ve cephane fabrikası kurdu.
2. Dünya Savaşı’nın kıtlık yıllarında Türkiye’nin silah ihtiyacını karşılıyordu. Yunanistan, Bulgaristan, Polonya, Mısır, Ürdün, Suriye’ye bomba sattı. Amerikan hükümeti Türkiye’ye silah yardımına başlayınca fabrikadaki üretim sona erdi ve tarım makineleri üretimine başlandı. Ancak Amerika’dan çok sayıda tarım makinesi ithal edilince ürettikleri elinde kaldı.
İş Bankası’nın kumbaralarını üretti. Türk özel sektörünün ilk ürettiği, mazotla çalışan, 5 beygir kuvvetindeki motor da bu fabrikadan çıktı. Şakir Zümre 16 Haziran 1966’da vefat etti, fabrikası kapandı.
(11.11.2012 tarihli Posta Karnaval'dan alınmıştır.)
