Giriş
12 soruda üstün zekalı ve yetenekli çocuklar
İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü/Özel Yetenekliler Eğitimi Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. Marilena Z. Leana Taşcılar, üstün zekalı ve yetenekli çocuklar ve eğitimleri ile ilgili merak edilenleri 12 soruda yanıtladı. Hazırlayan: Sevim Büyüktaş Demir
Her çocuk özel ve biriciktir. Ancak bazı çocukların zeka ve yeteneği diğer çocuklara göre belirgin farklılıklar gösterir. Bu çocukların da erken yaşta keşfedilmesi ve gerekli desteği alması çok önemli.
1) ÜSTÜN ZEKA VE ÜSTÜN YETENEK FARKLI KAVRAMLAR MI?
Üstün zeka, genetik yapılanması olan ama çevreden de fazlasıyla etkilenen muhakeme, problem çözme, hafıza, yaratıcılık gibi zihinsel bileşenleri olan bir yapı. Yetenek ise dans, müzik, resim, spor gibi alanlarda yaşıtlarına göre daha ileri bir performans göstermek için gerekli olan beceriler bütünü.
2) ÜSTÜN ZEKALI VE YETENEKLİ ÇOCUKLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ NELER?
- Muhakeme becerileri iyidir.
- Hızlı öğrenirler.
- Geniş kelime hazinesine sahipler.
- Hafızaları kuvvetlidir.
- Çok uzun süre dikkatlerini odaklayabilirler.
- Harf ve sayılara karşı ilgi duyarlar.
- Yaşıtlarına kıyasla erken okuma yazmayı öğrenirler.
- Yardıma muhtaç olanlara karşı hassaslar.
- Gelişmiş adalet duygusuna sahipler.
- Mükemmeliyetçiler.
- Lider ruhludurlar, empati kurarlar.
- Mizah duyguları gelişmiştir, yaratıcılardır.
- Yüksek özgüvene sahipler.
- Genellikle kendilerinden daha büyük çocuklar ya da yetişkinlerle arkadaşlık etmeyi tercih ederler. Bu özelliklerin hepsinin aynı anda tek bir bireyde olamayacağını unutmamamız gerekir.
3) AİLELER ÇOCUĞUNUN ÜSTÜN BİR YETENEĞİ VEYA ZEKASI OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORSA NE YAPMALI?
Erken dönem ise bu alanda çalışan uzmanlara başvurup görüş alabilirler. Okul çağı çocukları için Rehberlik Araştırma Merkezleri’nde (RAM) değerlendirmeler ve yönlendirmeler yapılıyor. Ayrıca üniversitelerin ilgili birimleri ya da bu konuda uzmanlaşmış özel psikolog ve psikolojik danışmanlar da rehberlik edebilir.
4) ÜLKEMİZDE BU ÇOCUKLAR NASIL BELİRLENİYOR?
Öncelikle aileler farkına vararak destek arayışına giriyor. Okul çağında ise öğretmen yönlendirmesi ile RAM’lara oradan da eğer yaşı uygunsa Bilim ve Sanat Merkezleri’nde (BİLSEM) değerlendirme süreçlerine dahil ediliyorlar.
5) BİR ÇOCUĞUN ÜSTÜN ZEKALI VE YETENEKLİ OLDUĞUNUN ANLAŞILMASI İÇİN ZEKA TESTİ ŞART MI?
Bu alanda çalışan bir uzman değerlendirmesi şart, zeka testi ise yol haritası çizmek için kullanılabilecek araçlardan bir tanesi. Zihinsel yetenek, zeka testleri ile 3 yaşından itibaren güvenilir bir şekilde ölçülebilir.
6) ÜLKEMİZDE HANGİ ZEKA TESTLERİ UYGULANIYOR?
Ülkemizde kullanılan ölçme araçları yetersiz kalıyor. Son dönemlerde Prof. Dr. Uğur Sak ve ekibinin geliştirdiği ilk yerli zeka testimiz ASİS, 4 yaşı başlangıç olarak alıyor ama kullanımı henüz yaygın değil. Ülkemizde 4 yaş ASİS, 5 yaş CAS, 6 yaş için ise WİSC-4 testlerinin uygulanması mümkün.
7) BU ÇOCUKLARIN BELİRLENMESİNDE ZEKA TESTLERİ TEK BAŞINA YETERLİ Mİ?
Zeka testi tek kriter değil. Çocuğun o günkü ruh durumundan ya da sağlık durumundan etkilenebilir ve uygulayıcı bunu her zaman fark edemeyebilir. Bu nedenle çok yönlü değerlendirme yapılmalı. Çocuğun anne babasının, öğretmenlerinin görüşleri alınmalı, akademik başarısına bakılmalı, özel ilgi ve yetenek alanları gözden geçirilmeli. Yaratıcılık, liderlik gibi farklı alanlarda da durumuna bakılmalı.
8) ÇOCUĞUN ÜSTÜN ZEKALI VEYA YETENEKLİ OLDUĞU BELİRLENDİĞİNDE SÜREÇ NASIL İŞLİYOR?
Aileler BİLSEM’lere kayıt yaptırabiliyor. BİLSEM’e giren öğrencilerin okulda da ‘Destek Eğitim Odası’ndan yararlanma hakkı var. Özel okulların özel sınıflarında da eğitim almaları mümkün. Özel kurumların hafta sonu etkinlik programları ve üniversitelerin çocuk üniversitesi birimlerinde de çeşitli etkinlikler, bu çocukların yetenek ve ilgi alanlarına göre hazırlanıyor.
9) PEKİ, EĞİTİMLERİ İÇİN ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER NELER?
Bu önlemler kısaca zenginleştirme, hızlandırma ve gruplandırmadır. Zenginleştirme, halihazırdaki eğitim programının daha derin ve ayrıntılı bir şekilde işlenmesidir. Hızlandırma, daha erken yaşta okula başlama, sınıf atlatma ya da üst sınıflardan ders almalarını sağlayan bir sistemdir. Gruplandırma ise benzer zihinsel kapasitedeki çocukların birlikte özel gruplar şeklinde eğitim almalarını sağlamaktır. Hangi eğitimsel önlem işe koşulursa koşulsun bu çocukların eğitiminde üst düzey düşünme becerilerinin yer alması şarttır.
10) EĞİTİM DIŞINDA NELER YAPILABİLİR?
Meraklarını perçinleyecek, soru sormalarına, sorgulamalarına imkan tanıyacak her ortam bu çocuklar için idealdir. Ayrıca kendilerine benzer özellikteki çocuklarla bir arada olmalarını sağlayacak ortamlar da sosyal duygusal gelişimlerini destekleyeceği için büyük önem taşır.
11) ÜSTÜN ZEKALI VE YETENEKLİ ÇOCUKLARIN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR NELER?
Anlaşılmıyor olmak, olduğu gibi kabul görmemek, kalıplara sokulmaya çalışılıyor olması bence en çok karşılaştıkları sıkıntılar arasında.
12) YETENEĞİ KEŞFEDİLMEYEN BİR ÇOCUĞU NELER BEKLER?
Eğitimsel ve psikolojik ihtiyaçları karşılanmadığı için ‘beklenmedik başarısızlık’ dediğimiz sendrom meydana gelebiliyor. Bu durum, saatte 1600 kilometre hızla gidebilecek son model bir arabanın sadece saatte 20 kilometre hızla gitmesine benzetilebilir. Bu ilerde büyük bir sorun olur. Biz genellikle eğitimsel ihtiyaçları için çabalıyoruz ama psikolojik ihtiyaçlarını önemsemiyoruz. Bu konuda risk altında olan üstün zekalı ve yetenekli çocukları tespit etmek için ben ve ekibim, TÜBİTAK tarafından desteklenen bir proje geliştirdik. Bu projeye katılmak isteyen velilerimiz benimle iletişime geçebilirler.