Giriş
Soyguncu rehine arasında oluşan anlaşılmaz bağ: Stockholm sendromu
Bugün size ismi çok duyulmamış bir sendromdan, Stockholm sendromundan bahsedeceğiz. Gerçek bir olaydan adını alan sendrom, 1973 yılında Stockholm'dan gerçekleşen bir banka soygununda soyguncu ve rehineler arasındaki ilişkideki bazı normal dışı davranışların yakından incelenmesi sonucu ortaya çıkar. İsim babası Psikiyatr Nils Bejerot, sendromu "kendilerine baskı uygulayan kişilere karşı anlayış, sadakat beslemekle oluşan psikolojik bir durum" olarak açıklar. Psikiyatride Stockholm sendromu olarak anılan sendromun ortaya çıkış hikayesi ve mağdur davranışlarının arka planını öğrenmek için haberimize göz atabilirsiniz.
Stokholm sendromunun ilk olarak bilimsel çevreler tarafından dile getirilmesi, gerçek bir adli olay sonucu olur. Stokholm’de 1973 yılında bir banka soygunda rehin alınan kişilerin farklı davranışları dikkat çeker. Olayda hem banka soygununu gerçekleştiren soyguncu hem de rehine arasında anlaşılması güç bir empati ve yüksek düzeyde empati olarak açıklayabileceğimiz "sempati" (*) duygusu gözlemlenir. Banka soyguncusu tarafından altı gün boyunca rehin tutulan bir kadın, soyguncuya duygusal olarak bağlanır. Serbest kaldığında soyguncuyu savunmakla kalmaz, nişanlısını terk ederek kendisini rehin alan banka soyguncusunun hapisten çıkmasını bekler.
STOCKHOLM'DAKİ OLAY NASIL GERÇEKLEŞTİ?
Bu olay sırasında soyguncular, bir banka kasasında dört banka çalışanını altı gün boyunca rehin tutar ve soygun sona erdiğinde rehinelerin, soygunculara karşı şefkat ve empati kurma gibi olumlu duygular besledikleri ortaya çıkar. Psikoloji dünyasında bu sendrom, rehinelerin kendisini rehin alan kişiye sadakat gösterme, duygusal olarak bağlanma, empati kurma ve onlara yardımcı olma noktasına dahi gelme haliyle açıklanır.
(*) Empati ve sempati arasındaki fark nedir?
Empati, çoğunlukla “sempati” ile karıştırılır. Empati, bir duyguyu diğer kişi “ile” birlikte yaşamak anlamına gelirken, sempati bir duyguyu diğer kişi “için” yaşamaktır. Birinde diğer kişinin duygusu tahmin edilirken, diğerinde o duygu kişi tarafından aynen hissedilir. Sempati duyduğumuz kişinin yaşadığı duyguları birebir yaşarız. O kişi bir olay karşısında üzgün hissettiğinde, biz de aynı şekilde üzülürüz. Yaşadığı sevinci aynı şekilde yaşarız.
STOCKHOLM SENDROMU NEDEN OLUŞUR?
Stockholm sendromunun nasıl ve neden ortaya çıktığı kesin olarak bilinmese de bazı uzmanlara göre; bu sendromun temel motivasyonu, hayatta kalma güdüsüdür. Stockholm Sendromu ile ilgili yayımlanan bir raporda, hayati tehlikelilik durumu, dış dünyadan soyutlanmışlık, bulunduğu ortamdan kaçamayacak halde olmak veya kaçılamayacağına inanılan durumlarda ve saldırganın kimi zaman arkadaşça ve yakın davranışlar sergilemesi durumunda rehine olan bireylerin onu esir eden kişi veya kişilerle özdeşlemeye yatkınlık gösterdiği belirtilmektedir. (Graham L.R., 1998)
Resmi bir tanısı olmayan ve DSM-V’te (Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı) yer almayan Stockholm sendromu, yine de belirli reaksiyonları açıklamak için kullanılan psikolojik bir kavramdır ve genel bir kabulü mevcuttur.
Stockholm sendromunda da soyguncu ve rehine arasında yüksek oranda sempati ve empati ortaya çıkar. Sendromun isim babası Psikiyatr Nils Bejerot sendromu, "kendilerine baskı uygulayan kişilere karşı anlayış, sadakat beslemekle oluşan psikolojik bir durum" olarak açıklar. Olayın ardından yapılan bilimsel incelemelerde bu sendromun sadece bir soygun ve rehine ilişkisini içine alan bir durum olarak algılanamayacağı, farklı insan ilişkilerinde de bu sendromun varlığının olduğu görülür. Çünkü Stockholm sendromu her insan ilişkisinde ortaya çıkabilir.
STOCKHOLM SENDROMUNUN GELİŞME SÜRECİ
Psikiyatri Uzmanı Doç. Dr. Cemil Çelik, Stockholm sendromu için "temel olarak iki kişi arasında yaşanmış duygusal bir bağ sonucunda ortaya çıkıyor. Burada iki kişinin yaşamış olduğu duygusal ve psikolojik bağ öncelikle dikkat çekiyor." diyor ve şöyle devam ediyor:
"Stockholm'de yaşanan banka soygununda, bu an ilk etapta bir korku anı olarak görülse de iki kişi bu sırada birbirini tanıma fırsatı bulur. Üstelik bir soyguncu ve rehine durumu ile ilişkili olması da ayrıca dikkat çeker. Burada soyguncu kadına zarar vermez. Kadın ise soyguncudan korkmaz. Hatta banka soyguncusu tarafından altı gün boyunca rehin tutulan kadın, soyguncuya duygusal olarak bağlanır. Serbest kaldığında soyguncuyu savunur, nişanlısını terk eder ve kendisini rehin alan banka soyguncusunun hapisten çıkmasını bekler."
Bu sendromda genel olarak zarar verme ve korkma durumu yaşanmaz. Tam tersi birbirine duyulan güven burada ön plana çıkar. Bu güven durumundan dolayı da sendrom hastalığı ortaya çıkar. Yani bu hastalık genel olarak empati ve sempatiyi de içine alan bir duruma işaret eder. Sendromda kişinin karşı taraf ile özdeşleşmesi ve karşı tarafı anlaması vardır. Kişi karşı tarafın yerine kendini koyar; karşıdakinin anladığı için korku hissine kapılmaz. Yani burada kadın soyguncudan korkmaz. Bu durumdan ötürü de sendrom gelişmeye ve daha çok dikkat çekmeye başlar."
STOCKHOLM SENDROMUNDA EMPATİ VE SEMPATİ DURUMU
Bu sendrom genel olarak empati ve sempati durumu ile ilişkili olan bir sürece işaret eder. Burada ilk etapta soyguncu ve rehine ilişkisi göze çarpar. Çünkü bu olay sonucunda bu durum ortaya çıkmıştır. Ancak bunun dışında aslında iki kişinin birbiri ile empati kurması süreci de devreye girer. Bu empatiden dolayı da kişinin karşıdaki kişiyi anlaması ve kendini onun yerine koyması süreci başlar.
1973 yılındaki olayda da rehine olan kadın serbest kalsa bile yine soyguncuyu düşünmeye devam eder, hatta onunla ilgilenmeye başlar. İşte tüm bu süreç kişinin karşıdaki kişi ile yaşamış olduğu özdeşleşme durumu ile alakalı olan bir süreci ortaya çıkarır. Burada empati ve sempati durumu çok ağı basacak şekilde işlenmeye ve ortaya çıkmaya başlar. Bu empati ve sempati durumu kişiyi korkudan uzak tutar. Bu sayede güven duygusu onun yerine geçer. İşte tüm bu süreçler de Stockholm sendromu ile alakalı olan bir süreçtir.
STOCKHOLM SENDROMUNUN BAŞKA DURUMLARLA İLİŞKİSİ
Stockholm sendromunda güçlü ve zayıf ya da kontrol eden ve kontrol edilen olarak tarif edebileceğimiz soyguncu ve rehine ilişkisi vardır. Her ne kadar bir taraf daha güçlü diğer taraf daha güçsüz olsa da aralarında bir duygusal bağ bulunur. Sendrom da çok büyük duygusal ve psikolojik baskı anlarında ortaya çıkar. Sadece bir soygun anı ile kısıtlanamaz. Temel olarak cismen esir edilen birey, bu süreçte artık ruhen de esir haline gelir.