Giriş
Aşırı havalandırma facia getirdi
Soma Eynez’de 301 madenciyi öldüren ihmaller zinciri 1998 yılında başlıyor. Madenler bilim camiasında kendiliğinden kömür yanması nedeniyle zaten meşhurmuş. Çok sayıda tez yazılmış. Son yangına kendiliğinden yanma sebep oldu.
Görünen sebep: Para uğruna yenilenmeyen sistemin yaptığı aşırı havalandırma yangını püf püf üflemiş. Bilimsel araştırmalar, savcılıktaki deliller, işçi anlatımları, maden politikaları ışığında kazanın son 1 saniyesine kadarki ihmaller zinciri aşağıdaki yazıda.
HAKAN ÇELENK/HABER ANALİZ
Kazadan 13 yıl önce: 1998 ile 2002 arasında Soma Eynez’deki iki madende kendiliğinden kömür kızışması nedeniyle 24 yangın çıkıyor. Ölen, yaralanan işçiler var.
Kazadan 10 yıl önce: Eynez kömürünün kimyasal yapısının kendiliğinden yanmaya çok uygun olduğu ve havalandırma hatalarının da bunu besleyebileceği yönünde bilimsel makaleler yazılıyor. Akademisyenler yangını erken haber verecek karbonmonoksit ölçümünün hassas yapılması gerektiğine dikkat çekiyor. Makalelerde bu madenlerde ağaç tahkimat kullanılmasının yangına karşı en kötü tercih olduğunu belirtiliyor.
Kazadan 9 yıl önce: Eynez madenleri özel sektöre taşeron işletme yöntemiyle veriliyor.
5 yıl önce: Soma Kömür İşletmeleri A.Ş. önceki taşeronun kar edemeyince bıraktığı madeni kiralıyor. Maliyeti 130 dolardan 24 dolara düşürüyor.
4 yıl önce: Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu taşeronlaşma sisteminin maden güvenliğini bitireceğini rapor ediyor.
1 yıl önce: İşletmenin kömür çıkarma iştahı arttıkça artıyor. Ama kömür tükeniyor. Artık derinde kömür yerine kaya çıkıyor. İşletmeci karalar bağlıyor. İşçilerin gaz maskeleri bile 24 dolarlık maliyeti aşmamak için yenilenmiyor.
9 ay önce: Enerji Bakanı Taner Yıldız, kaza yapan madenini ziyaret ediyor.
8 ay önce: Bilimsel raporlar, eski galerilerin kömür kızışmasına yol açarak tehlike yaratacağını belirtiyor. Ancak işletme, üretimi düşürmemek için riskli kararı veriyor ve galerileri tekrar açıyor.
7 ay önce: Kömür kızışmaları başlıyor. İçin için yanmaya işaret eden karbonmonoksit zehirlenmeleri başlıyor.
6 ay önce: Kaza artışı CHP’li Özgür Özel’in dikkatini çekiyor. Uzmanlarla konuşuyor. Kazalar araştırılsın diye önerge veriyor.
5 ay önce: Yangın kaynaklı karbonmonoksit yükselmesi maden için artık bir rutin haline geliyor. Havalandırma aşırı büyüyen madeni besleyemediği için zehirli gaz düzgün tahliye edilemiyor. Madenlerde iki tür havalandırma var.
1- Borularla madenin derinliklerine hava veren sistem.
2- Karayolu tünellerindeki gibi vantilatörlerle yapılanı. İkisinin eşgüdümlü çalışması gerekiyor. Bu madenin havalandırmasının top yekun yenilenmesi gerekiyor.
4.5 ay önce: İşletme havalandırma yenilemek için üretime ara vermeyi göze almıyor. Para sayma makinelerinin, bu aşamada durması daha sakıncalı görünüyor.
4 ay önce: Şef mühendisler vantilatörlü sistemi tam kapasite çalıştırıp havalandırma açığını kapatıyor. Artık maden püfür püfür esecek, zehirli gaz daha iyi tahliye edilecek. İşçiler rahat nefes almaya başlıyor.
3.5 ay önce: Devletin taşeronu olan maden sahibinin altında bir taşeron, onun altında bir taşeron daha var. Zavallıların hepsine para yetiştirilmesi gerek! Bakarsınız işçi simsarı dayıbaşılardan birinin Ankara’da başka bir taşeronu vardır. Ona da para gidiyordur. Tehlikeyi fark eden en üstteki taşeron ve bir alttaki taşeron arasında kaçınılmaz hale gelen kazalardan kimin sorumlu olacağı tartışması başlıyor. Birisi daha çok riskten yana.
3 ay önce: Vantilatörler rüzgar hızını güvenlik nizamnamesindeki sınırın üzerine çıkarıyor. Artık rüzgar yangını körükleyebilir. İçeride sinsi sinsi bekleyen kömür ve basıncın ürettiği yüksek ısı, bir ateş festivali düzenlemek için kardeşleri oksijene duvar çatlaklarından ufak ufak ulaşıyor.
2 ay önce: Sorumluluğu taşeronlardan biri üstendiğine dair belge imzalıyor. Hali hazırda çok sayıda kaza oluyor arada kaynayıp gidiyor. Muhtemelen, “3-5 işçi daha ölse bile sıyırırız” diye düşünüyor. Ne de olsa onlar örnek gösterilen işletmeciler. Konu şu anda savcılıkta inceleme konusu.
58 gün önce: Tehlikenin farkında olması gereken sendikacılar Erdoğan’ın Manisa mitingi için işverenle birlikte madenci taşıyor. Vantilatörlerin üflediği aşırı oksijen yeni yeni kızışmaları tetikliyor. Erdoğan mitingde ön saftaki baretli madencileri selamlıyor.
56 gün önce: Müfettişler madenin pırıl pırıl ana yollarına şöyle bir bakınıyor. Tali galerilere uğramıyorlar. Buna rağmen kazanın meydana geldiği noktadan geçiyorlar. Bilim adamlarına göre o madende kullanılması sakıncalı olan ağaç tahkimatların altından da geçiyorlar. Kafalarını kaldırıp yukarı bakmamış olmamalılar ki, “Maden çok güvenli” raporu yazıyorlar.
1 ay önce: Madendeki bazı eski galerilerde yangın tespit ediliyor. Yangın, kül basılıp boğulmaya çalışılıyor. Bu işlem birçok bilimsel makalede Eynez madenleri için sakıncalı. Önleri bariyerle kapatılıyor. Bariyerler sonradan kaldırılıp tehlikeli bir üretime geçiliyor. Vardiya amiri Halil Sarı bunu savcılık ifadesinde anlatıyor. Ayrıca bu işlem Soma'da birçok kere yapılınca madendeki havalandırmanın yönü ve düzeni allak bullak oluyor.
15 gün önce: CHP’li Özgür Özel’in ‘Soma’yı araştıralım’ diye verdiği önerge TBMM’ye geliyor.
15 gün önce: Yeraltındaki işçilere aşırı sıcak kömür yüzünden içme suyu dayanmıyor. Zemine sıcaktan basmak güç. Madenciler çıkardıkları kömürü ellerinde tutamadıklarını söylüyor. CHP’nin önergesi kabul edilirse vekiller madende anında denetim yapamayacak ama bir ihtimal işletme kendine çekidüzen verecek. Facia hala önlenebilir.
15 gün önce: AKP’li Şamil Tayyar “CHP’nin önergesi eften püften” diyor. CHP’nin önergesi AKP’nin oylarıyla reddediliyor.
15 gün önce: Madende büyük bir açmaz var. Yangınlar nedeniyle havalandırma ihtiyacı iyice artıyor. Hava üflendikçe, yangın besleniyor. Facia an meselesi.
15 gün önce: Elektrik sistemi aşırı çalışan vantilatörler yüzünden iflas ediyor. Kazada ölen elektrikçi Ergün Sidal yetkililere “Büyük facia olacak. Hepimiz burada ölürüz” uyarısını yapıyor. Diğer elektrikçiler de ailelerine aynı şeyleri anlatıyor. Facia elektrikten olmayacak ama ilk işareti elektrikçiler fark ediyor.
1 hafta önce: Karbonmonoksiti yüksek ölçen bilgisayarlar ”Yangın vaar” diye bağırıyor. Maden yöneticisi tepki vermiyor. Muhtemelen “3-5 kişi ölse bile sıyırırız” diye düşünüyorlar. Bilgisayar kayıtları şu an savcılık dosyasında en önemli delil.
10 saat önce: Gece vardiyası işçilerinin atletleri terden sırılsıklam. Nefes almak güç. Pervaneler gazı tahliye için son hız dönüyor.
1 saat önce: Galerilerin duvarları boyunca ilerleyen için için yanmanın ürettiği karbonmonoksit kabına sığmıyor. Duvarlara basınç yaparak çıkacak zayıf bir nokta arıyor.
20 dakika önce: 400 işçi vardiya devralmak üzere madende yürümeye başlıyor. İçerideki 400 işçi bugünü de atlattık diye sabırsızlıkla arkadaşlarını bekliyor. Oysa çağdaş madencilik kuralları, vardiyayı bitiren işçiler çıktıktan sonra diğerlerinin girmesini gerektiriyor. Bezirgan usulü ticaret kurallarının ise tek bir dakika üretimi durdurmaya tahammülü yok.
10 dakika önce: Karbonmonoksitin artışını bilgisayarlar gösteriyor. Bu ölçümlere ya yöneticiler yine tepki vermiyor ya da mühendisler ve teknisyenler yöneticilerine artık alarm verip sonuç alamamaktan o kadar bıkmış ki, verileri yukarıya iletmiyor bile.
5 dakika önce: Madenin o bölümünde 800 işçi aynı anda nefes aldığı için oksijen ihtiyacı had safhada. Pervaneler havayı girişten derinliklere ulaştırmak için aşırı mesaide. Hatırlatalım; çünkü kapalı havalandırma sistemin kapasitesi yetersiz.
Son 1 saniye: Rüzgar girişte hava akımının çok yoğun olduğu ama çok yoğun olmaması gereken noktada çatlaklardan yangına ulaşıyor. Yanmanın gerçekleşmesi için yakıt (kömür), kıvılcım (ya da ısı) ve oksijen gerekli. Kimyasal yanma reaksiyonunun, artık ihtiyaç duyduğu bolca oksijeni var. Kömürle temas eden ağaç tahkimatlar yakıtın kalitesini artırıp reaksiyonu kolaylaştırıyor.
Kaza anı: Bol oksijeni bulan kömür kızışması artık gözle görülür gerçek bir alev topu. Alevler kömür cevherini hıza eritiyor. Tavandan kor haline gelmiş kömürler göçük halinde patlayarak düşüyor. Duvara içerden bastırarak sabırsızlıkla bekleyen zehirli karbonmonoksit, deliği bulup artık özgür hale geliyor. Galeriye yüzlerce kilometre hızla hücum ediyor.
5 dakika sonra: Vantilatörler hızla üflediği zehirle doluyor. İşçiler kelime-i şahadet getirerek son nefeslerini dışarı bırakıyor.
1 saat sonra: Tepedekiler açmazda. Madene hava bassalar yangını büyütecekler. Basmasalar, 787 işçi zehirlenecek. Yan madenin şef mühendisi gelip matematiksel hesaplara başlıyor. Değişik noktalardan madene hava veriyor. Birbirine çarpan hava akımları dengeleniyor. Akım olmayınca hem işçiler nefes alıyor hem de yangın körüklemiyor. Komşunun mühendisi 10 yıl önce aşırı havalandırmanın Eynez’de nasıl dengeleneceğini anlatan bilimsel araştırmaları denklemleri kullanıyor elbette.
Siyasilerin soma serüveni 1 gün sonra: Madenin sahibi Alp Gürkan basına açıklama yapmayı reddederken “Başbakan ve Enerji Bakanı’yla konuşacağım” diyor.
2 gün sonra: Erdoğan Soma’yı ziyaret etti. Kendisini madenin sahibi Alp Gürkan karşılayıp elini sıktı. Alp Gürkan sonradan kendisini başbakanın konuşmak için çağırdığını söyledi.
2.5 gün sonra: Erdoğan Soma’da 1866’da İngiltere’de de benzer facia olduğu bilgisini kamuoyuyla paylaştı, “Madenciliğin fıtratında bu var” dedi; bir vatandaşı “Başbakan’ı yuhalarsan tokadı yersin” diye uyardı, bir diğerini tokatladı, Başbakan’ın danışmanı Yusuf Yerkel bir vatandaşı tekmelerken kazaya uğrayıp ayağını incitti. 9 ay önce bu madeni örnek gösteren Taner Yıldız, “Burası en iyi havalandırılan tesislerden biri. İşletmeciler kaliteli arkadaşlar” dedi. Bu arada Taner Yıldız’ın en az 2 gün gömleğini değiştirmediği açıklandı. Madendeki işçiler de mahşere kadar kefenlerini çıkarmayacaktı.
13