Giriş
Emrullah Efendi, yakın geçmiş Türk eğitim hayatının önemli şahsiyetlerinden biridir. Eğitim tarihinde 'Tûbâ Ağacı Nazariyesi' adlı düşünce sistemi ile tanınır. Emrullah Efendi’ye göre devlet önce elit bir kadro yetiştirmeli, bu elit kadro ilkokul ve ortaokul öğretmenlerini, bu öğretmenler de çocukları ve gençleri eğitmelidir. Cennetteki Tûba Ağacı’nın kökünün yukarıda olmasından dolayı, bu görüş ‘Tûba Ağacı Nazariyesi’ olarak anılır.
***
Emrullah Efendi, bakanlığı sırasında birçok tartışmanın kahramanı olmuştur. Mekteb-i Sultani’nin müdürü olan Tevfik Fikret’i derslere kasten gelmeyen öğretmenlerin aylıklarından kesinti yapmadığı için görevden almış, yerine matematik bilgini Salih Zeki Bey’i getirmiş ve tayin yazısında kullandığı ‘şairin yerine alimi getirdim’ ifadesi, o günlerde çok gürültü koparmıştı. Tevfik Fikret’in Mekteb-i Sultani’den istifası ile aynı günlere rastlayan önemli bir olay daha vardır: Dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi ile anlaşamayan Mustafa Satı Bey’in istifası. Bu istifa, ikinci bir Mekteb-i Sultani meselesi gibi sonuçlar doğurmuş, öğrenciler yoğun protestolarda bulunmuşlardı.
***
Mustafa Satı Bey, Emrullah Efendi’nin 'Tûbâ Ağacı Nazariyesi'ne karşı çıkmasıyla tanınır. Satı Bey, Emrullah Efendi’nin geliştirdiği 'Tûbâ Ağacı Nazariyesi'nin tersine, eğitimin tabandan başlaması gerektiğini savunur. Satı Bey, “Beşiği sallayan el, geleceği hazırlar” diyerek, eğitimin beşikten başladığını vurgulayıp, tabandan tavana bir model anlayışını savunur.
***
Emrullah Efendi, devrin önde gelen alimlerinden ve yenilikçilerinden biri sayılır. Türkiye’de eğitimin çağdaş seviyeye çıkması için elinden geleni yapmıştır. Emrullah Efendi, bütün bu faaliyetinin yanı sıra dalgınlığı ve uykuculuğuyla da meşhurdu. Dalgınlığı ve uykuculuğu, zamanının karikatürcüleriyle hiciv şairlerine ilham vermiş, hakkında bol bol yazılıp çizilmiştir. Bir dost meclisinde şaka maksadıyla söylediği “Şu mektepler olmasaydı, maarifi ne güzel idare ederdim” sözü, eğitimde bir problem yaşandığında mutlaka hatırlanır ve alay maksadıyla telaffuz edilir.
***
Oysa sözün sahibinin nasıl bir yenilikçi olduğu, Türk eğitim sistemine ne kadar önemli hizmetlerde bulunduğu çok hatırlanmaz. Emrullah Efendi, İstanbul Üniversitesi’nde köklü değişiklikler yaptı. Üniversitedeki fakülte sayısını üçten beşe çıkardı ve ders programlarını yeniden düzenledi.
Liselerde felsefe ve ekonomiyi mecburi ders haline getirdi, ilkokulların programına tarih, coğrafya, fen bilgisi, köy ekonomisi ve köy sağlığı derslerini koydurdu. Neticede bu sözün sahibi, Türk eğitiminde çok önemli reformlara imza attı.
