Büyüyen kim?

Malum, yıllardır duyarız; ‘Ekonomimiz şu kadar büyüdü’ ya da ‘Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) şu kadar arttı’ diye. Peki tamam da büyüyen kim?

8 KİŞİNİN SERVETİ DÜNYANIN YARISI

Malum, 20’nci yüzyılda ekonomiler sadece milli gelir (GSMH) odaklı büyümeyi önemsediler. Bu düzen de ülkelerde ve tüm dünyada eşitsizlikleri tavan yaptırdı. Düşünün; bu salgından önce dünyanın en zengin 8 kişisinin serveti, en fakir 3.6 milyar kişinin toplam servetinden daha fazlaydı!

Şimdi kim bilir bu oran ne oldu? Dahası, bu sistem ekolojik çöküşe yol açtı. Çevreyi, doğayı, havayı katletti. İşte bu ekonomik sisteme çekidüzen verme zamanı geldi de geçti bile. Tam da bunu hedefleyen bir kitap çıkmıştı bundan 3 yıl önce. Pazar günü kaleme aldığım bu kitap ve savunduğu tez, çok okurun dikkatini çekmiş.

Oxford Üniversitesi’nde ekonomi profesörü olan Kate Raworth’ın yazdığı ‘Donut Ekonomisi’ kitabından bahsediyorum. Kitap çıkar çıkmaz resmen ortalığı sallamıştı. İngiliz ekonomistin tezi ise özetle şu: “Böyle gidersek dünyayı batıracağız. Önümüzdeki 50 yıl içinde farklı bir düzen kurmazsak, dünyanın kendini toparlaması 10 bin yıl alacak!”

DAHA ESNEK DAHA KAPSAYICI

Aslında 200 yıldır kurulu olan bu düzen, tamamen ‘bozmak’ üzerine kurulu. Yani dünyanın bize verdiği malzemeleri alıp, istediğimiz şeyleri üretmek için bozup, sonra da o şeyleri atmamız üzerine tasarlanmış. Raworth, bunu ‘al-yap-kullan-at’ diye özetliyor.

Yeryüzündeki yaşamı yok etmeye kurgulanmış tek yönlü bir sistem. Ekonomi de hep ‘endişe etme, nasıl olsa büyüyoruz, daha fazlasını üretiriz’ diye sufle yapıp duruyor kulağımıza. “Ekonomistler 70 yıldan beri GSMH’ya takıldılar. Ekonomik büyüme takıntısını bırakın. Büyümeyi unutun. Dünyanın giderek azalan kaynaklarını herkese nasıl eşit dağıtabiliriz, ona odaklanın. Büyü büyü nereye kadar. Doğada bir şey gereğinden fazla büyürse kanser olur. Fiziksel olarak sonlu bir gezegende sonsuz ekonomik büyümeye inanan kişi ya delidir ya da bir ekonomist” diyerek hal-i pür melalimizi özetliyor Raworth.

Ekonomiyi; salt matematik üzerine kurulu bir bilim dalı olmaktan çıkarıyor. Belirsizlikleri ve değişimi kapsaması, insanın ve doğanın sağlığını merkeze alan bir anlayışla yeniden kurgulanması gerektiğini söylüyor. Yani daha esnek, daha kapsayıcı bir bakış açısıyla. Bu da şunlar demek: Birincisi; piyasayı zaman zaman serbest bırakan, devletin gerektiğinde müdahale ettiği bir sistem. İkincisi; sadece büyüme odaklı olmaktan çıkıp daha eşit dağılımı hedeflemek ve ekonomiyi insan canına mal olan değil, insan hayatına hizmet eder hale getirmek.

İNSAN DOĞASI

21’inci yüzyılın yeni ekonomik düzeninin temeli ise aslında insan doğası. Zira gezegeni tüketmek ve birbiriyle sürekli rekabet halinde olmak, aslında insan doğasına hizmet etmiyor. “İnsanların beyinleri; işbirliği, empati ve yardımlaşma güdüsüyle birbiriyle bağlantılı. İnsanın doğaya hükmetmeye çalışan değil, ona derinden bağlı olduğunu kabul eden bir model yaratmamız gerekiyor” diyor Kate Raworth.

Çok doğru söylüyor. Artık herkesin ihtiyaçlarını karşılamayı hedefleyen ve gezegenin kaynaklarını tüketmeye çalışmayan bir anlayışa geçmemiz gerekiyor. İnsanların sadece rasyonel bireyler olduğunu kabul eden ana akım ekonomi teorisi yerine. Kimsenin altına inmemesi gereken bir toplumsal tavan (adil bir asgari ücret gibi) ve kimsenin ötesine geçmemesi gereken bir ekolojik tavan (küresel sıcaklık eşiği vs.) olmasını savunuyor bu kitap. Dolayısıyla herkesin güvenli ve adil bir şekilde yaşayabileceği sağlıklı bir dünya kurguluyor. İşte buna ‘döngüsel ekonomi’ deniyor.

ÇÖZÜM; GERİ DÖNÜŞÜM VE PAYLAŞIM

İYİ DE BU NASIL OLACAK?

Bahsettiğim ‘kullan-at’ denilen tek yönlü hareketten, yani ‘doğrusal ekonomiden’, ‘sonsuz kullan’ dediğimiz iki yönlü harekete, yani ‘döngüsel ekonomiye’ geçerek. Atıkların geri dönüştürülüp yeniden kullanılması, havayı kirleten karbon bazlı enerjiden yenilenebilir enerjiye geçilmesi, kullanılmayan her şeyin ihtiyaç sahipleriyle paylaşılması, bu düzenin temel taşları.