Giriş
Aşk-ı Memnu'nun psikolojik yönden incelemesi
Aşk-ı Memnu'nun Türk televizyon tarihinin en entrikalı dizilerinden biri olduğunu biliyoruz. Pek çoğumuz iki sezoncuk diziyi defalarca izledi. Her yaz, bazen yazlıkta, bazen ofiste, defalarca izledik Aşk-ı Memnu'yu. Yani 'Aşk-ı Memnu Türk televizyonlarının en kült dizilerinden biri' desek yalan olmaz. Ancak böylesine derinlikli karakterlerin olduğu bir dizinin hiç psikolojik boyutlarını inceledik mi? Sanmıyoruz. Mindfulness'ı hayatının tüm alanlarında uygulayan ve aynı zamanda halen bir psikoloji öğrencisi olan Kıvılcım Kıran Gen, Aşk-ı Memnu'yu öyle bir mercek altına almış ki hayran olmamak elde değil. Gelin birlikte göz atalım.
"Bazen bir kitap ya da film karakteri size sayfalarca bilim, ders kitabından daha çok şey anlatabilir, daha derin bir içgörü kazandırabilir" diyen Kıvılcım Kıran şu alıntıyla başlıyor:
Romanlar, psikoloji ve antropoloji kitaplarıyla aynı rafta durmalıdır."
Dorris Lessing - İçinde Yaşamayı Seçtiğimiz Hapishaneler
Asıl konu ne?
Kıran'a göre asıl konu yasak aşk değil; çocukluk travmaları, anne ve kız ilişkisi, kuşaklar arası aktarım. Yani yasak aşk, işin sonuç kısmı.
Adnan Bey
Kıvılcım Kıran Adnan Bey'i şöyle anlatıyor:
Adnan karakteri bildiğiniz üzere genellikle sakin, dengeli bir insan, limitlerinin farkında, sorumluluk duygusu yüksek, sevecen... 'İdeal' bir tasviri var Adnan'ın.
Behlül
Behlül ise Adnan'ın antitezi gibi. En belirgin özelliği -Adnan'ın tam tersi biçimde- dürtüsel olması.
Kıvılcım Kıran, dizide her karakterin bir 'dualitesi' (ikilik) olduğunu belirtiyor:
- Adnan (dengeli) - Behlül (dürtüsel)
- Arsen (bilge, şefkatli) - Firdevs (bencil, manipülatif)
- Bihter (arzulu kadın) - Peyker (iffetli kadın)
Kıran şöyle anlatıyor
Bu kategorik yaklaşım zihnin sevdiği bir şey. Zihnimiz kategorik düşünmeyi, iyi ve kötü diye etiketlemeyi kolay buluyor. Bu nedenle ikilik motifi romanda, tiyatroda, mitolojide, dinde, kültürde sık sık tekrarlanır. Bazı karakterleri çok sevip bazılarından nefret ediyoruz. Böylece duygularımız harekete geçiyor.
Duygu boşalımı
Film, dizi ve karakterler üzerinden duygu boşalımı yeni bir icat değil. Yunan tragedyalarında katarsis olarak geçen bu kavram, antik çağda izleyicilerin tiyatro yoluyla karakterlerle özeşleşerek duygu boşalımı ve arınmaları anlamına geliyordu. Bu şekilde normal insanların ahlaksız davranışlardan kaçınmalarının sağlandığı düşünülüyordu.
Katarsis
Psikanaliz metodundaki "duygu boşalımı ile danışanın rahatlaması, çatışmadan kurtulması, geçmiş travmaların çözümlenmesi yolu ile terapötik tedavinin gerçekleşmesi" olgusunun adı da bu antik Yunan tiyatrosundan alınan kavram yani katarsis ile aynı.
Yani mesela Firdevs'e tarifsiz gıcıklıklar duyuyorsanız, sonunda felç olunca 'oh oldu' diye rahatladıysanız bir açıklaması var.
Adnan'a dönecek olursak....
"Adnan'a dönecek olursak" diyor Kıran,
'Ben şöyle hissettim, senin şöyle hissettiğini görüyorum, neden böyle oldu anlıyorum' şeklinde sürekli duygu validasyonu ve aynalama yapıyor. Bu nedenle Adnan, iletişimi en net kişi. Adnan ile kendimizi güvende hissediyoruz. İletişim net, ara sıra tatlı sert de yapıyor ki bu da iyi sınır bildiriyor bize... Sınırlar iyidir.
Ama sonra o da çığırında çıkıyor. Özellikle son 15 bölümde Adnan da zıvanadan çıkmış durumda. O sevecen adam gidiyor, parmak sallayan biri oluyor. Bunu güven ortamının bozulmasına; şüphenin, çatışmanın, stresin artmasına bağlıyoruz. Çünkü güven, soluduğumuz hava gibidir.
Güven eksikliği ve stres, Adnan gibi en sakin insanı bile çıldırtır. Sinir sistemimiz, sürekli tehdit altında hissetmeye ve şüphe duymaya uygun değil. Bize böyle insanlarla olan ilişkilerimize bakmakta fayda var.
Peki ya Bihter ve Firdevs?
Bihter ve Firdevs manipülasyonları ile sürekli bir güvensizlik ortamı yarattıklarından herkes diken üstünde. Ah o yemek masaları.... Herkes her an tetikte. En sık kullandıkları manipülasyon yöntemi ise 'gaslighting'.
Gaslighting nedir?
Gaslighting bir çeşit manipülasyon yöntemi. Manipülasyona uğrayan kişi kendi aklındani sezgilerinden şüphe duymaya başlıyor. Özellikle Bihter'in sık sık kullandığı yöntemlerden biri. Adnan'ı kafasın karıştıracak şeyler söyleyip hafızasından şüphe duymasını sağlayarak avantaj elde ediyor.
Adnan'ın yaşadığı önemli olaylardan biri de Riva'daki Taş Ev'de yastıkları kokladıktan sonraki ruh hali. Balık restoranında donmuş bir şekilde uzun uzun oturdu. Bir nevi ayrışma (dissociation) yaşadı diyebiliriz.
Adnan'a tedavi önerisi
Bihter kendini öldürmeseydi Adnan boşandıktan sonra biraz sanat terapisi ve seyahat ile atlatırdı durumu. Şu anda ahşap oyuyor ama pek 'mindfull' olmadığını görüyoruz. Daha felsefesi olan bir şey için bonzai budayabilir, fiziksel bir şey istiyorsa tai chi ya da aikido yapabilir. Daha İstanbul beyefendisi bir etkinlik için ebru sanatı veya hat sanatına yönelebilir.
Gelelim Behlül'e
Öncelikle Bihter ve Behlül gerçek bir sevgi ile değil yaralarının yarattığı bir çekimle birlikte oldular. Şema terapide şema kimyası deniyor buna. Adnan veya Nihal'in olmadığı bir hayatta da mutlu olamazlardı. Çünkü gerçekten ihtiyaçları olan şeyleri birbirlerine verme ihtimalleri şu halleri ile yok.Öte yandan Behlül'ün esaslı bir travma öyküsü var. Ailesini trafik kazasında kaybediyor, öz amcası tarafından istenmiyor, Adnan'ın yanına sığınıyor. Bunlar olurken 6 yaşında.
Baba rolünde Adnan var
Bu kadar erken yaşta yaşanan deneyimler, Behlül'ü tehdit algısı yüksek bir insan yapıyor. Tedirginlik hali narsistik bir tavırla, çeşitli savunma mekanizmalarıyla maskeleniyor sürekli. Behlül'ün idareten de olsa bir babası var, Adnan'ın babalık rolü yaptığını görüyoruz. Ama ne müteveffa ne İnci Hanım'ın ne de Matmazel'in Behlül'e annelik yaptığına dair bir izimiz yok. Hatta Matmazel ile gerginler.
Behlül'ün çocukluk öyküsündeki travma, annesini ikame edecek bir figürün olmaması, Adnan'ın erişilmesi zor bir güçte karakter olması, Behlül'ün bu hikayeden sağlıklı bir karakter gelişimi ile çıkması önündeki potansiyel engeller. Fiziksel ihtiyaçları karşılanmış olabilir ama duygusal ihtiyaçları karşılanmamış bir Behlül var. Nitekim o yüzden 'Behlül hep 'kaçıyor'.
Behlül'ün bihter sınavını geçmesi zordu çünkü dürtüsel ve kişililk gelişimi temeli sağlam olarak ilerlememiş. Aralarındaki çekime 'hayır' diyebilecek bir zihinsel alt yapısı yok Behlül'ün.
Behlül'ün alternatif tedavisi
Psikodinamik yönelimli EMDR terapisi.
Beşir
Beşir hep ahlaklı, doğru, ölçülü. Hepimizin süperegosu Beşir. Beşir gerçekten de hastalığı neyse ondan değil, hayatla olan haz ve canlılığı kesildiği için öldü. Köşkten ayrılması, gemiye gitmesi hep sembolik intihar. Beşir bu açıdan hikayede depresyonu simgeliyordu. Beşir Adnan'ın diğer gölgesi gibiydi. Hiç gülmedi, güldüyse bile acılı güldü. Öykünün başından beri hep pamuk ipliğiyle bağlı gibiydi.
Matmazel
Matmazel anne figürü olarak da aşık figürü olarak da fedakar ve adanmış. Kendi gücünü, varlığını, isteklerini yok sayacak kadar adanmış. Bihter'in gelişiyle sarsılıyor ve aslında kendi bulma konusunda da bir fırsat çıkıyor karşısına. Matmazel'in aşırı fedakarlığı ve adanmışlığı Nihal'in büyüdüğünü fark etmesini engelliyordu. Nihal, Matmazel'in vesayetinden ancak Bihter geldiğinde kurtulabildi. Matmazel fedakardı ama Bihter'in gelişi ona iyi geldi. ayrı eve çıktı, sınırlar oluşmaya başladı. Nihal ile iyi ki çatıştı. Bu çok sağlıklıydı ve çatışmayı iyi idare etti.
Hikayede Ziyagil Yalısı Cennet'i simgeliyor. Bihter'in yalıya gelmesiyle yasak ağacın elması yeniyor ve cennetten kovulmaya başlıyor karakterler.
Matmazel'in tedavisi
Matmazel'e köşkten uzaklaşma, açılma, keşif, kadın gücü rehberi, rahim bilgeliği öğretisi öneriye Kıran. Kıvılcım Kıran Aşk-ı Memnu analizlerine devam edecek. Gelecek incelemeler için Kıvılcım Kıran Gen'in Instagram sayfasını takip edebilirsiniz.