‘Vatandaş, Türkçe konuş!’

Şark Ekspresi, 1883 ile 1977 yılları arasında Paris-İstanbul arasında sefer yapan tren. “Trenlerin kralı” ve “Kralların treni” olarak anılan Şark Ekspresi, orijinal adıyla Orient Express, Avrupa tarihinin ilk lüks trenidir. Şark Ekspresi sadece yolcu treni değildi. Tren, çeşitli ticaret eşyalarını karşılıklı olarak İstanbul’a ve Paris’e taşıyordu. İstanbul’da Fransızca olarak yayınlanan La Patrie gazetesinde yayınlanan haberlere göre, 1925 Şapka Devrimi’nden sonra binlerce şapka ve kasket Şark Ekspresi ile İstanbul’a getirildi.

Tarihi boyunca birçok önemli ismi taşıyan Şark Ekspresi; Viyana, Budapeşte, Milano ve Venedik gibi muhteşem Avrupa başkentlerini aşarak yaklaşık 80 saatte İstanbul’a gelmektedir. Georges Nagelmackers, Şark Ekspresi’nin yaratıcısı ve bu hattın sahibi olan yataklı trenler şirketinin kurucusu, 1845 Belçika doğumlu bir girişimci. Fransız demiryolu işletmesi Wagons- Lits’e ait olan Orient Ekspresi, ilk seferine 4 Ekim 1883’te çıktı.

Paris’ten Varna Limanı’na kadar trenle seyahat eden ve oradan gemiyle İstanbul’a gelen yolcular arasında farklı ülkelerden önemli diplomatlar, The Times gazetesi muhabiri, romancı ve gezgin isimler vardı. Orient Ekspresi, o dönemde sadece saraylarda rastlanabilecek bir lüks anlayışına sahipti. Zengin ve soylu insanlar bu lüks yuvasında adeta para harcamak için yarışıyorlardı. 1850 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda bir kilometrelik bile demiryolu yoktu. Yüzyılın sonuna doğru Osmanlılar hızla demiryolu döşemeye girişti ama onlar için önemli olan payitahtı Avrupa merkezlerine bağlamak değil, imparatorluğun muazzam genişlikteki topraklarını birbirine bağlamaktı. Yine de başlangıcı cesaret kırıcı olsa da Nagelmackers’in projesi arzu edilen etkiyi gösterdi.

Beş yıl içinde Osmanlı demiryolları İstanbul’a tam hizmet verir hale geldi ve Avrupa’nın demiryolu ağıyla birleşti. Wagon-Lit’s Şirketi, Osmanlı Bankası’ndan kredi çekerek Pera Palas Oteli’ni hizmetine açtı. Ayrıca İstanbul’da Beyoğlu ve Karaköy’de iki büro kurdu. Yataklı ve yemekli vagonları bulunan Fransız demiryolu işletmesi Wagon-Lit’s şirketinde, 22 Şubat 1933 tarihinde Belçikalı müdür Jannoni, telefonda Türkçe konuşan memur Naci Bey’e şirketin resmi dilinin Fransızca olduğunu bildirerek, 25 kuruş para cezası ve 15 gün işten uzaklaştırma cezası verdi.

Bu olay dönemin gazetelerine yansıyınca 25 Şubat 1933 günü aralarında Peyami Safa, Cahit Arf gibi tanınmış isimlerin de bulunduğu Darülfünun ve Milli Türk Talebe Birliği öğrencileri, toplanıp şirketin Beyoğlu’nda bulunan bürosu önünde protesto gösterileri yaptılar. Daha sonra olaylar büyüdü, camları kırarak büroya giren öğrenciler, Atatürk’ün duvarda asılı olan fotoğrafını aldıktan sonra büroyu tahrip ettiler.

Grup, ellerinde Atatürk fotoğrafı ve Türk bayraklarıyla şirketin Karaköy bürosuna geldi, aynı şekilde Atatürk’ün fotoğrafını duvardan aldıktan sonra büroyu tahrip ettiler. En sonunda İstanbul Valiliği’nin önüne gelen kalabalık, gazete binalarının önünde bir süre daha gösteriyi devam ettirdi ve ellerindeki bayrakları ve Atatürk fotoğraflarını halkevine teslim ettikten sonra dağıldılar. Yaşanan olaylar üzerine, Şirket, Naci Bey’i yeniden işe aldı.

Ayrıca, Vagon-Li kadrosunun, tamamen değiştirilmesi ve Türk memurların sayısının artırılması gündeme geldi. “Vatandaş, Türkçe konuş!” kampanyası başlatıldı. Kampanya kısa sürede gelişti. Vagon-Li ve Osmanlı döneminden kalan birçok yabancı şirket devletleştirildi. Azınlıkların ve gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadığı Pera civarında birçok yabancı şirket, Türkçe isim kullanmaya başladı.