Giriş
Amerika’nın en eski sözlük yayıncısı Merriam Webster bu yılın kelimesini Gaslighting olarak açıkladı. Sözlük 2003 yılından beri yılın kelimesini seçiyor, seçerken de iki basit kriter kullanıyor. Birincisi o yıl hangi kelimenin en çok arandığı, ikincisi o kelimenin önceki yıla göre arama artışı. İşte bu kriterlerle 2022’nin kelimesi Gaslighting olmuş. Kelime 2022’de önceki yıla göre %1740 artışla aranmış. Hem de aranmasını etkileyecek önemli bir olay olmamasına karşın.
Peki nedir gaslighting? Bir manipülasyon, gerçeği çarpıtmak, olmayan bir şey üzerinden karşısındakini etkilemeye çalışmak. Bilinçli olarak kişinin gerçeklik algısını bozmak, kafa karışıklığı yaratarak güven ve benlik saygısını yitirmesine yol açmak, bir çeşit psikolojik şiddet türü.
Kelimenin kökeni İngiltere’de sahnelenen 1938 tarihli bir oyunun adından geliyor. Gas Light. (Gaz Lambası) Patrick Hamilton’ın yazdığı bu oyun 1940’da İngiltere’de, 1944’de Amerika’da filme çekilmiş. 1944 Amerikan yapımı filmde Ingrid Bergman oynamış, hatta bu filmle ilk Oscar’ını kazanmış. Londra’da orta sınıf bir karı kocanın hikayesi üzerinden gaslightingi anlatan filmde Gregory tavan arasından gelen sesler, yeri değişen tablolar gibi evde yaptığı tuhaflıklarla karısı Paula’nın gerçeklik algısını bozmaya çalışıyor. Paula, “Bu gaz lambası her gün biraz daha mı kısılıyor?” diye sorduğunda “Hayır sana öyle geliyor, gaz lambası hep aynı” diyor. Oysa gaz lambasını her gün biraz daha kendi kısıyor. Böylelikle Paula’nın kendinden şüphe etmesini sağlıyor. Bunu yapmaktaki amacı akıl sağlığını yitiren karısının mücevherlerini almak.
Gaslighting, bu filmin etkisiyle 20.yüzyılın ortalarında ilk defa kullanılmaya başlıyor. İlk kullanımında filmdeki gibi bir aldatmacaya işaret eden psikolojik bir şiddet türü olarak kullanılsa da Merriam Webster’in da belirttiği üzere günümüzde kelimenin daha geniş bir çerçevede kullanıldığı görülüyor. Sahte haberler, komplo teorileri, yanlış bilgi, deepfake, troll gibi kavramların hayatımızda olduğu bir dönemde aksi mümkün olamazdı sanırım. Yani kişinin ya da toplumun gerçeklik algısını bozmaya çalışmak, algı yönetimi yaparak insanları olmadık şeylere, sahte bilgilere inandırmak. Bunlar da gaslighting.
Geçmiş 10 yılda en fazla aranan kelimelere bakarsak bu kelimenin neden 2022’nin en fazla aranan kelimesi olduğunu bulabiliriz belki. 2021’de aşı, 2020’de pandemi, 2019’da onlar, 2018’de adalet, 2017’de feminizm, 2016’da gerçek üstü, 2015’te –izm (-izm’le biten 7 kelime en fazla arandığı için), 2014’de kültür, 2013’de bilim yılın kelimeleri seçilmiş. Bu kelimelerin aranmasında tetikleyici olaylar da var. Örneğin 2021 aşının bulunmasıyla aşılanmanın, aşı kampanyalarının, aşı karşıtlığının konuşulduğu bir yıl. 2020 pandeminin başladığı, 2017 Washington DC’de başlayan kadın yürüyüşleri, Mee to hareketi, 2016 Trump’ın başkan seçilmesi, Brüksel, Nice’deki terör olayları, Brexit oylaması. Bütün bu olaylar o yılda aranan kelimelere yansıyor. Merriam Webster, yılın en fazla aranan kelimesini seçerken, o yıl hangi olaylar sonrası kelimenin daha fazla arandığına ilişkin bir değerlendirmeyi de web sitesine ekliyor.
Sözlük yetkilileri şöyle diyor; “1997’de Prenses Diana öldüğünde paparazzi kelimesi çok sayıda arandı. Ve biz o zaman fark ettik ki; eş zamanlı olarak belli bir anda halkın merakını bu aramalarda ölçebiliyoruz. Bunun üzerine birkaç yıl sonra yılın kelimesini açıklamaya başladık.”
Anlaşıldığı üzere her kelime o yılın özeti gibi. Demek oluyor ki gaslighting de bu yılın özeti. O zaman hepimiz kelimeye tekrar bir bakalım. Biz kime ne kadar gasligthing uyguladık? Kimlerden ve nerelerden gasligtinge maruz kaldık?
